Briljant hé. Vliegtuigen die voor minder dan zestig procent gevuld zijn alsnog de lucht in sturen om start- en landingsrechten te behouden. Lufthansa Group vindt hun achttienduizend halflege vluchten ook onnodig, maar meent niet anders te kunnen. Zij schuiven de schuld naar de Europese Commissie die de regels hebben opgesteld over het gebruik van landingsbanen en zij zeggen op hun beurt dat er al clausules bestaan om dit soort taferelen te voorkomen en natuurlijk wordt daar ook een weerwoord op gegeven. Mijn doel hier is niet om één persoon, bedrijf of instituut aan te wijzen als eindverantwoordelijke. Dat kan ook niet. Daar is dit dynamische systeem, dat ik voor het gemak kapitalisme noem, te complex voor.

Geld verdienen is belangrijker dan een leefbare planeet

Wel wil ik iets zeggen over de aanname waarop het laat-stadium kapitalistische systeem gefundeerd is. Met laat-stadium verwijs ik naar de laatste gedaante van ons economische systeem zoals die de laatste veertig jaar ontwikkeld is. Bestaande uit een enorme finance sector die weinig te meer maken heeft met de echte economie, mondiale samenwerkingen om al dat kapitaal zo soepel mogelijk te verplaatsen en overheden wereldwijd die zichzelf al veertig jaar committeren (uit eigen wil of verplicht daartoe door Westerse banken) aan louter economische groei. Kapitaalaccumulatie, dat is het vermeerderen van waarde in een proces van oneindig groeien, vormt hierbij de basis van zowel landen als organisaties. Het recht op het verdienen van geld staat internationaal hoger dan het recht op een leefbare planeet en het recht op menswaardige behandeling. 

Hoe is dit recht zo hoog opgeklommen en blijft deze zo dominant heersen in onze politiek-economische bestel? Door de aanname dat het kapitalisme een rationeel systeem is. Voorvechters van het kapitalisme, of het nou neoliberale vrije-markt kapitalisten zijn of Keynesiaanse kapitalisten die het belang van een sociaal vangnet en overheidsregulering onderschrijven, alle kapitalisten vertrekken vanuit de aanname dat het kapitalisme een rationeel systeem is. Waar halen zij dit idee vandaan? 

Kapitalisme is geen rationeel systeem

Uit een mensbeeld genaamd de homo economicus. Dit mensbeeld stelt de mens voor als een wezen die bij elke keuze een rationele berekening maakt. Wij zouden dan zogenaamd bij elke keuze een intelligente weloverwogen afweging maken over welke handeling het beste voor ons uit zal pakken. De aanname dat wij rationele actoren zijn (rationeel handelende wezens) is de basis van vrijwel alle economische modellen waarop wij onze nationale en internationale kapitalistische economie vormgegeven hebben. Mensen die werken, geld verdienen, sparen en hun geld uitgeven doen dit altijd op rationele wijze; en als er dus een rationele berekening voorafgaat, zou je ook door middel van berekeningen en statistieken het handelen van deze mensen kunnen voorspellen. Dergelijke voorspellingen noemt men modellen en geven economen de schijn dat ze harde wetenschap aan het bedrijven zijn. 

We hebben meer dan alleen maar economische belangen

Mensen zijn echter geen mechanistische wezens; de natuur en andere levensvormen zijn dat evenmin. We zijn dynamisch, telkens in ontwikkeling; maken keuzes op basis van emotionele afwegingen; hebben belangen die niet economisch zijn van aard, zoals naastenliefde of ergens bij willen horen; zijn zeer beperkt in de hoeveelheid informatie die we kunnen opslaan – onze keuzes kunnen nooit volledig rationeel zijn, omdat we niet over de capaciteiten beschikken om alle variabelen te kennen. Betekent niet dat we volledig irrationeel zijn; we doen slimme dingen, maken slimme berekeningen die goed werken, zijn uiterst creatief in het oplossen van problemen en creatief in het maken van nieuwe dingen. Als we dit serieus nemen, blijft er een mensbeeld over dat berust op het feit dat we gebrekige wezens zijn waar soms geen touw aan vast te knopen is.

Niet de mens, maar het systeem is dom

Helaas kun je gebrekkige wezens veel wijs maken. Zoals dat het kapitalisme het waard is om te behouden omdat het een intelligent rationeel systeem zou zijn. Mijn vraag is: welk intelligent systeem staat zoveel ecologische schade en mensen- en dierenleed toe voor geld? Geld dat vervolgens ook nog eens geconcentreerd raakt in de handen van een klein groepje mensen en bedrijven, die vervolgens hun immense welvaart uitgeven aan zaken die nóg meer schade aan mens, dier en natuur richten: jachten, privéjets, raketreisjes naar de ruimte en natuurlijk achttienduizend halflege vliegtuigen de lucht in sturen. Noem het hoe je wilt, maar er is weinig intelligents aan.